چلیپا و چلیپا نویسی در خط نستعلیق و شکسته نستعلیق یکی از زیباترین و ارزشمند ترین و البته دشوار ترین قالب ها در خط نستعلیق است که از گذشته تا اکنون معیاری برای سنجش مهارت و توانایی خوشنویسان به شمار می رود. در این مطلب علاوه بر بررسی و توضیح کامل قواعد و نحوه چلیپا نویسی، تعدادی چلیپا از خوشنویسان مطرح و اساتید را نیز برای شما آماده کرده ایم.

چلیپا چیست ؟

چلیپا یکی از قالب های نگارش شعر در خط نستعلیق است که از گذشته تا امروز توسط خوشنویسان استفاده می شود و معیاری برای سنجش مهارت و توانایی هر خوشنویسی تلقی می شود. در نگارش چلیپا، دو بیت شعر که شامل چهار مصراع است استفاده می شود و قلم استفاده شده بین ۱.۵ تا ۲.۵ میلی متر است. در ادامه یک چلیپای بسیار زیبا از استاد غلامحسین امیرخانی را مشاهده می کنید.

انتخاب شعر مناسب چلیپا

شاید بتوان گفت یکی از اصلی ترین مراحل نگارش چلیپا، انتخاب دو بیت مناسب چلیپانویسی است. زیرا با شعری که مناسب چلیپا نباشد، به هیچ عنوان نمی توان یک چلیپای زیبا و دلنشین خلق کرد. استاد علی راهجیری در کتاب آموزشی خود به نام ادب التعلیم چهار ویژگی را برای انتخاب شعر مناسب چلیپا بیان می کند:

۱) تقارن : کلماتی که از نظر شکلی با هم قرین باشند مانند جمال و جلال و یا کمال و خصال

۲) توازن : شعر انتخاب شده باید قافیه دار و وزن دار بوده و همچنین طول مصراع ها باید یک حدود باشد.

۳) تعادل : تعادل یعنی در بیت انتخابی خلوت و جَلوَت مصراع ها مشابه بوده تا بتوان به راحتی چلیپا را اجرا کرد.

۴) تشابه : کلمات مشابه و مکرر در ابیات باعث آسانی نگارش چلیپا می شود.

دقت کنید که لازم است طول تمام سطر های چلیپا برابر و مساوی باشد. به همین دلیل معمولا طول کوتاه ترین مصراع به عنوان میزان در نظر گرفته می شود. یعنی کوتاه ترین مصرع را در بلند ترین حالت ممکن می نویسند و طول بقیه مصراع ها را با آن مساوی می کنند.

مسطر چلیپا یا قالب کلی چلیپا چطور رسم می شود؟

به طور کلی در خوشنویسی مقیاس و معیار سنجش اندازه و فاصله، نقطه است. در چلیپا نویسی هم همینطور است. به طوری که بسته به دانگ قلمی که انتخاب کرده اید، فاصله بین دو مصرع هر بیت بین ۱۲ تا ۱۵ نقطه و فاصله دو بیت نیز بسته به ترکیب بندی حروف کمی بیشتر از این مقدار باشد. طول و فاصله سطر ها هم باید طوری تنظیم شود که طول بیت حداقل ۱.۵ و حداکثر دو برابر ارتفاع آن شود. ارتفاع کلی چلیپا نیز حدود ۲ برای قاعده آن می شود.

در رسم مسطر چلیپا توجه شود که مصرع دوم و چهارم دقیقا از زیر مصرع های بالایی خود و در یک راستا نسبت به طول صفحه شروع شوند. می توان برای زیبایی بیشتر سطر ها اندکی به راست مایل شوند. مسطر چلیپا کمی پایین تر از وسط و اندکی مایل به چپ صفحه رسم می شود تا چلیپای نهایی در وسط صفحه قرار گیرد.

زاویه سطر های چلیپا نسبت به صفحه، حدود ۴۵ درجه و بسته به ترکیب مصرع ها می تواند کمی کمتر یا بیشتر نیز باشد. سعی شود ارتفاع کلمات ترکیب شده در انتهاب سطر اول زیاد نشود. اما سطر های بعدی به ویژه مصرع سوم میتوانند در انتها ارتفاع بیشتری داشته باشد.

انتخاب کشیده در چلیپا مهم ترین مساله است

در نگارش چلیپا بسته به تعداد کشیده و جایگاه کشیده ها می توان چندین حالت مختلف برای نگارش چلیپا مشخص کرد. می توان گفت چهار مصرع و مخصوصا کشیده های آن به نحوی تنظیم و ترکیب می شوند که با هم موزون و هماهنگ و در صورت امکان هم شکل و هم خانواده باشند. برای آشنایی بیشتر با انواع کشیده و کشیده نویسی در خط نستعلیق پیشنهاد می کنیم کتاب کشیده از استاد فلسفی را مطالعه نمایید.  استاد امیراحمد فلسفی در کتاب ترکیب در نستعلیق به معرفی قالب های مختلف خوشنویسی از جمله چلیپا پرداخته اند. در ادامه قالب های پرکاربرد چلیپا نویسی را مشاهده خواهید کرد.

۱) کشیده های هر بیت زیر هم باشند

۲) کشیده های مصرع دوم و چهارم نسبت به مصرع اول و سوم اندکی مایل به راست باشند.

۳) کشیده ها در راستای ارتفاع چلیپا و عمود بر قاعده آن باشند.

۴) کشیده ها نسبت به ارتفاع چلیپا حالت منجنی مایل به راست یا چپ داشته باشند

۵) تعداد کشیده در سطر های چلیپا می تواند با هم متفاوت باشد به شرط اینکه هم زیبایی سطر بیشتر شود و هم در هماهنگی ترکیب کلی چلیپا تأثیر منفی نداشته باشد.

۶) در شرایطی که کلمه مناسب برای کشیدن نباشد و یا شعر شرایط خاصی داشته باشد می توان از ترکیبات دیگری نیز استفاده کرد.

به طور کلی در انتخاب کشیده ها در چلیپا بهتر است نسبت به کشیده بالای خود میل به راست داشته باشند تا ارتباط بین کشیده های پایین و بالا قطع نشود. برای درک بهتر نحوه انتخاب و ترکیب کشیده ها در چلیپا نویسی می توانید کتاب در عرصه چلیپا اثر استاد رسول مرادی را نیز مشاهده فرمایید. همچنین برای آموزش چلیپا نویسی خط شکسته می توانید کتاب از نیستان استاد محمد حیدری را تهیه و مطالعه نمایید.

چند چلیپا از اساتید غلامحسین امیرخانی ، استاد عباس اخوین و استاد محمود رهبران

در ادامه چندین چلیپا از استاد غلامحسین امیرخانی ، استاد عباس اخوین و استاد محمود رهبران را مشاهده خواهید کرد.

نکته پایانی در چلیپا نویسی

چلیپا و چلیپا نویسی یکی از مهمترین و دشوارترین قالب های نگارش خط نستعلیق و شکسته نستعلیق است. برای درک بهتر مفهوم چلیپا لازم است تمرین بسیاری داشته باشید تا بتوانید آثار و چلیپاهای بسیار زیبا و دلنشینی را خلق کنید. در ماناخط بهترین لوازم خوشنویسی برای شما مهیا شده است. برای تهیه بهترین لوازم و ابزار خوشنویسی می توانید به فروشگاه ماناخط مراجعه نمایید.